مقدمه

خواب[1] یکی از نیازهای اساسی انسان است که برای حفظ و نگهداری انرژی، وضعیت ظاهری و رفاه جسمی لازم است و سبب کاهش اضطراب و فشارهای عصبی می‌شود اما هرگونه اختلال در جریان طبیعی آن، علاوه بر ایجاد مشکلات روانی، می‌تواند کارایی فرد را نیز کاهش دهد (نوربالا و همکاران، 2013؛ به نقل از پورنسایی، ربیعی، نیک اخلاق، صریحی و عالیان، 2015). اختلالات خواب^[2] علاوه بر تهدید سلامت انسان، در کارکردهای اجتماعی نیز خدشه وارد نموده و باعث ناهنجاری‌های روانی _– اجتماعی بسیاری می‌گردد که منجر به بروز نتایج منفی و نامطلوب در کیفیت زندگی و عملکرد افراد می‌شود (نجومی^[3]، 2009). کیفیت خواب^[4] نامناسب با افزایش تنش، تحریک‌پذیری، افسردگی و به‌طورکلی با رضایت کمتر از زندگی ارتباط دارد (آلوبا^[5] و همکاران، 2012). مطالعات زیادی در ارتباط با ماهیت خواب صورت گرفته که نشان داده است نابهنجاری‌های خواب که اختلالاتی در نظم، کمیت و کیفیت خواب می‌باشند منجر به نقایصی در عملکرد روزانه شخص می‌شوند (سیمپسون و دینگس^[6]، 2007).
به نظر می‌رسد برخی گروه‌ها بیشتر دچار بی‌خوابی می‌شوند که در میان این گروه‌ها، افراد نوبت‌کار بیشتر مورد توجه هستند. پژوهش‌های بسیاری، ارتباط بین نوبت‌کاری (کار در ساعات غیرمتعارف) و بر هم خوردن نظام زیستی طبیعت بدن و کمبود خواب را گزارش داده‌اند (آکرست، 2003). آتش‌نشانان نیز جزء گروه‌های نوبت‌کار محسوب می‌شوند. یکی از مهم‌ترین مشکلاتی که نوبت‌کاران از آن رنج می‌برند، اختلال در خواب است (هارینگتون^[7]، 2013). نوبت‌کاری، به‌ویژه شب‌کاری، باعث می‌شود که افراد برخلاف سیستم زیستی بدن خود عمل کنند که این وضعیت، باعث پیدایش نوعی اختلال به نام کمبود خواب تجمعی می‌گردد. تحقیقات انجام‌گرفته نشان می‌دهد که کار در سیستم‌های نامتعارف و مشکلات ناشی از خواب می‌تواند باعث بروز بسیاری از اختلالات جسمی و روانی ازجمله کم شدن اشتها، خستگی‌های جسمی و روانی، عدم تمرکز حواس، ناسازگاری‌های عاطفی، کاهش شور و اشتیاق به کار و بسیاری از مشکلات دیگر برای شخص نوبت‌کار شود (گلی، کاریو و مالن^[8]، 2012).
کیفیت خواب پیش‌بینی‌کننده‌ی عوامل زیادی است که فرسودگی شغلی یکی از این عوامل است. فرسودگی شغلی یک سندرم روان‌شناختی است که بر اثر پاسخ‌های طولانی‌مدت به استرس‌های میان‌فردی مزمن به وقوع می‌پیوندد و منجر به عملکرد شغلی ضعیف، رفتارهای کناره‌گیرانه و کاهش بهداشت روانی می‌شود (مسلش و لیتر^[9]، 2005). فرسودگی شغلی به‌مانند یک پدیده‌ی پیچیده با سه گروه از نشانه‌های خستگی عاطفی، فردیت زدایی و کاهش دستاوردهای فردی تعریف می‌شود (مسلش، شوفلی^[10] و لیتر، 2001). اختلال خواب و خستگی حاصل از آن، انجام وظایف روزانه را دشوار می‌سازد. کمبود خواب، در میان کارکنان، مستقل از شرایط کاری، آن‌ها را روزانه با استرس بالا مواجه می‌کند که اغلب منجر به احساس خستگی شدید جسمی و روانی، کاهش عملکرد شناختی، درماندگی و فرسودگی می‌شود که با هم به‌عنوان فرسودگی شغلی شناخته می‌شوند.
از مفاهیم دیگری که اختلال خواب می‌تواند پیش‌بینی‌کننده‌ی خوبی برای آن باشد، مفهوم سلامت روان است. مفهوم سلامت روان، درواقع جنبه‌ای از مفهوم کلی سلامتی است و بر کلیه‌ی روش‌ها و تدابیری اطلاق می‌شود که برای جلوگیری از ابتلا به بیماری‌های روانی، درمان و توان‌بخشی آن‌ها به کار می‌رود. سازمان جهانی بهداشت، در تعریف سلامتی آن را حالت رفاه کامل جسمی، روانی و اجتماعی و نه‌فقط نبود بیماری می‌داند و بر این نکته تأکید دارد که هیچ‌یک از این ابعاد بر دیگری اولویت ندارد (هو، لی و چن^[11]، 2013).
اشخاصی که اختلال خواب دارند نه‌تنها از خستگی، بلکه از اِشکال در ترمیم سلولی، نقص در حافظه و یادگیری، افزایش اضطراب و کاهش کیفیت زندگی روزمره رنج می‌برند (بذرافکن^[12]، 2012). بازیابی شناختی در حین خواب و افزایش تمرکز فرد، خطاهای ناشی از نارسایی شناختی را کاهش می‌دهند. همچنین، قدرت تفکر و حل مسئله در افراد دارای کیفیت مطلوب خواب، بالاتر است (ارشدی، کازرونی و نیسی، 2014). این افراد از توانایی بیشتری برای ایجاد تعادل بین مسئولیت‌های مرتبط با حوزه‌های کار و خانواده برخوردارند. امروزه روشن شده است که فقدان توجه به نیازهای خواب کارکنان منجر به سطوح بالای غیبت، کاهش سلامت (با افزایش هزینه‌ی مراقبت بهداشتی)، کاهش روحیه‌ی کارکنان، افزایش سوانح و کاهش بهره‌وری می‌شود (مادید^[13]، 2003). در مطالعه‌ای که پور‌نسایی و همکاران (2015) بر روی کارکنان آتش‌نشانی استان گیلان انجام دادند، نشان دادند که یکی از راه‌های افزایش سلامت روان، بهبود کیفیت خواب است. از طرف دیگر، بلیسو، راف و ترودیو^[14] (2014) بیان کردند که کیفیت خواب نامناسب موجب فرسودگی شغلی بیشتر می‌شود.
تاکنون مطالعات متعددی درزمینه‌ی بررسی وضعیت سلامت روان و فرسودگی و کیفیت خواب به‌طورکلی، در موقعیت‌های مختلف انجام گرفته است اما به نقش خرده‌مقیاس‌های خواب با متغیرهای فرسودگی و سلامت روان توجه زیادی نشده است. هدف از این پژوهش بررسی رابطه‌ی کیفیت خواب که شامل هفت خرده‌مقیاس است با فرسودگی شغلی و سلامت روانی است تا مشخص گردد کدام‌یک از خرده‌مقیاس‌های کیفیت خواب بهتر قادر به پیش‌بینی فرسودگی و کدام‌یک پیش‌بینی‌کننده‌ی خوبی برای سلامت روان است. نتایج این بررسی‌ها، همگی مؤید این مطلب می‌باشند که مطالعه‌ی وضعیت سلامت روان و فرسودگی و کیفیت خواب افراد می‌تواند اطلاعات ارزشمندی را در زمینه‌ی برنامه‌ریزی آموزشی، درمان و پیشگیری از بروز اختلالات روانی و اختلالات خواب در اختیار مسئولان، برنامه‌ریزان و مدیران سازمان‌ها و مراکز ارائه‌دهنده‌ی خدمات قرار دهد. ضعف پیشینه‌ی مطالعاتی درزمینه‌ی بررسی وضعیت سلامت روان و فرسودگی و خرده‌مقیاس‌های کیفیت خواب ما را بر آن داشت تا با انجام چنین پژوهشی در بین کارکنان سازمان آتش‌نشانی، اطلاعات مفیدی را در اختیار مسئولان و مدیران این مجموعه قرار دهیم تا با استفاده از نتایج آن ضمن بالا بردن کارایی، از افت شغلی و دل‌زدگی در کارکنان سازمان جلوگیری به عمل آورند؛ بنابراین هدف از پژوهش حاضر پیش‌بینی سلامت روان و فرسودگی بر اساس خرده‌مقیاس‌های کیفیت خواب است.

روش

جامعه آماری، نمونه و روش نمونه‌گیری

جامعه‌ی آماری پژوهش حاضر شامل تمامی کارکنان آتش‌نشانی شهر اهواز بود. از این جامعه، 202 نفر با استفاده از روش نمونه‌گیری تصادفی ساده جهت آزمودن فرضیه‌ها انتخاب شدند. ابتدا فهرستی از جایگاه‌های مختلف آتش‌نشانی در سراسر اهواز تهیه شد و سپس به‌صورت تصادفی به چند جایگاه مراجعه شد و طی جلسات توجیهی، پرسشنامه‌ها توسط کارکنان انتخاب‌شده تکمیل شدند. میانگین و انحراف معیار سن و سابقه‌ی خدمت شرکت‌کنندگان در پژوهش به ترتیب برای سن 36/40 سال با انحراف معیار 83/6 و برای سابقه‌ی خدمت 01/12 سال با انحراف معیار 72/6 بود. 1/44 درصد کل نمونه دارای مدرک تحصیلی دیپلم، 4/8 درصد فوق‌دیپلم، 4/8 درصد کارشناسی و بالاتر بودند.

ابزار پژوهش

در پژوهش حاضر از پرسشنامه‌های زیر جهت اندازه‌گیری متغیرهای تحقیق استفاده شده است:

پرسشنامه‌ی کیفیت خواب

این پرسشنامه برای اندازه‌گیری کیفیت و الگوهای خواب افراد بزرگ‌سال در سال 1989 توسط دکتر بویس^[15] و همکارانش در موسسه‌ی روان‌پزشکی پیتسبورگ ساخته شد. این پرسشنامه در اصل دارای 9 گویه است اما چون سؤال 5 خود شامل 10 گویه‌ی فرعی است بنابراین کل پرسشنامه دارای 19 آیتم است که در یک طیف لیکرت 4 درجه‌ای از صفر تا 3 نمره‌گذاری می‌شـود به‌طـوری‌که 3 به معنای مناسب و صفر به معنای نامناسب است. این پرسشنامه دارای 7 زیرمقیاس است که شامل کیفیت ذهنی خواب، دوره‌ی نهان خواب، طول دوره‌ی خواب، کارآمدی عادات خواب، مختل‌کننده‌های خواب، استفاده از داروهای خواب‌آور و سوء کارکرد روزانه‌ی فرد طی ماه گذشته است. دکتر بویس و همکاران (1989) انسجام درونی پرسشنامه را با استفاده از آلفای کرونباخ 83/0 به دست آوردند. شیخی‌نسب، مهرابی زاده هنرمند و مکوندی (2014) ضرایب پایایی برای این پرسشنامه را به روش آلفای کرونباخ و تنصیف به ترتیب 81/0 و 78/0 به دست آوردند.

پرسشنامه‌ی فرسودگی شغلی (MBI)

در این پژوهش از پرسشنامه‌ی فرسودگی شغلی مسلش^[16] و جکسون^[17] (1981) با 22 ماده در طیف لیکرت استفاده شد. این پرسشنامه از سه خرده‌مقیاس خستگی هیجانی (9 ماده)، مسخ شخصیت (5 ماده) و احساس کفایت شخصی (8 ماده) ساخته می‌شود. سؤالات پرسشنامه تکرار فرسودگی شغلی را برحسب مقیاس لیکرت از صفر (اصلاً) تا شش (هرروز) و شدت آن را از صفر (هرگز) تا هفت (خیلی زیاد) می‌سنجد. مسلش و جکسون (1981) ضرایب آزمون – باز آزمون سیاهه را بین 6/0 تا 8/0 و ضریب آلفا جهت همسانی درونی را برای زیرمقیاس‌ها بین 71/0 تا 9/0 گزارش کردند. در پژوهش شولی ریگی‌زاده، بشلیده، هاشمی و ارشدی (2011) پایایی پرسشنامه به دو روش آلفای کرونباخ به ترتیب 96/0 و 91/0 به دست آمد.

پرسشنامه سلامت روانی

در این پژوهش از پرسشنامه‌ی گلدبرگ و هیلر^[18] (1979) 28 سؤالی استفاده شده است. این پرسشنامه از چهار خرده‌مقیاس نشانه‌های جسمانی، اضطراب و بی‌خوابی، اختلال در کارکرد اجتماعی و افسردگی تشکیل شده که به هرکدام از آن‌ها هفت سؤال تخصیص یافته است. این پرسشنامه به روش لیکرت و به‌صورت صفر، یک، دو و سه نمره‌گذاری می‌شود. ویلیام، گلدبرگ و ماری (1987) در تحلیل 43 بررسی، روایی آن را 84/0 گزارش کردند. در مطالعه‌ی یعقوبی و همکاران (1995)، ضریب پایایی آلفای کرونباخ آن 88/0 به دست آمد (به نقل از رحیمیان، اصغر نژاد و رحیمی نژاد، 2008).

یافته‌های پژوهش

جدول (1) میانگین، انحراف معیار و ضرایب همبستگی بین متغیرهای پژوهش را نشان می‌دهد.

جدول 1. میانگین، انحراف معیار و ضرایب همبستگی ساده بین متغیرهای پژوهش

	متغیرها	میانگین	انحراف معیار	1	2	3
1	کیفیت خواب	95/8	62/2	-
2	سلامت روانی	00/26	43/14	49/0= r	-
3	فرسودگی شغلی	23/69	54/27	60/0-= r	30/0-= r	-

همان‌گونه که در جدول (1) مشاهده می‌شود میانگین و انحراف استاندارد به ترتیب برای متغیرهای کیفیت خواب (95/8، 62/2)، سلامت روانی (26، 43/14) و فرسودگی شغلی (23/69، 54/27) به دست آمده است. همبستگی کیفیت خواب با فرسودگی شغلی و
سلامت روانی به ترتیب برابر با 60/0- و 49/0 است که در سطح 01/0 < p معنادار است.
جدول‌های (2، 3، 4 و 5) نتایج تحلیل رگرسیون چند متغیری به دو روش ورود و گام‌به‌گام را نشان می‌دهد.
 

جدول 2. نتایج تحلیل رگرسیون چندمتغیری مؤلفه‌های کیفیت خواب با سلامت روانی به روش ورود مکرر

متغیر ملاک

متغیر پیش‌بین

همبستگی چندگانه

ضریب تعیین

نسبت F   معنا‌داری P

ضرایب رگرسیون β

1

2

3

4

5

6

7

1- کیفیت ذهنی خواب

51/0

26/0

41/70   0001/0p<

51/0 39/8 001/0

β t P

2- اختلالات خواب

61/0

37/0

40/59   0001/0p<

39/0 56/6 001/0

35/0- 00/6- 001/0

β t P

3- تأخیر در به خواب رفتن

651/0

42/0

55/48   0001/0p<

31/0 32/5 001/0

30/0- 14/5- 001/0

24/0- 14/4- 001/0

β t P

سلامت روانی

4- اختلال در عملکرد روزانه

652/0

42/0

37/36   0001/0p<

30/0 98/4 001/0

28/0- 47/4- 001/0

23/0- 92/3- 001/0

04/0- 58/0- 56/0

β t P

5- استفاده از داروهای خواب‌آور

665/0

44/0

12/31   0001/0p<

28/0 55/4 001/0

26/0- 15/4- 001/0

22/0- 72/3- 001/0

02/0- 37/0- 7/0

14/0- 49/2- 013/0

β t P

6- مدت‌زمان خواب

667/0

44/0

10/26   0001/0p<

27/0 30/4 001/0

26/0- 12/4- 001/0

21/0- 61/3- 001/0

01/0- 27/0- 78/0

14/0- 54/2- 012/0

05/0 01/1 31/0

β t P

7- میزان بازدهی خواب

668/0

44/0

34/22   0001/0p<

26/0 19/4 001/0

26/0- 11/4- 001/0

22/0- 63/3- 001/0

01/0- 19/0- 84/0

15/0- 59/2- 01/0

07/0- 15/1- 25/0

03/0 55/0 57/0

β t P

جدول(2) نتایج تحلیل رگرسیون مربوط به رابطه‌ی خرده‌مقیاس‌های کیفیت خواب با سلامت روانی به روش ورود مکرر را نشان می‌دهد. ایـن جدول نشان می‌دهد که ضریب رگرسیون چند‌متغیری برای ترکیب خطی متغیرهای کیفیت ذهنی خواب، اختلالات خواب، تأخیر در به خواب رفتن، اختلال در عملکرد روزانه، استفاده از داروهای خواب‌آور، مدت‌زمان خواب و میزان بازدهی خواب برابر با 66/0 است. ضریب تعیین برابر 44/0 و نسبت F برابر 34/22 که در سطح 0001/0p< معنادار است. بنابراین با توجه به ضریب تعیین می‌توان بیان داشت که 44 درصد واریانس سلامت روان به‌وسیله متغیرهای پیش‌بین (خرده‌مقیاس‌های کیفیت خواب) قابل تبیین است. همچنین، برای به دست آوردن بهترین متغیرهای پیش‌بینی‌کننده‌ی سلامت روانی، از روش تحلیل رگرسیون به روش گام‌به‌گام استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره (3) آمده است.

جدول 3. نتایج تحلیل رگرسیون چندمتغیری مؤلفه‌های کیفیت خواب با سلامت روانی به روش گام‌به‌گام

متغیر ملاک

متغیر پیش‌بین

همبستگی چندگانه

ضریب تعیین

نسبت F معنا‌داری P

ضرایب رگرسیون (B)

کیفیت ذهنی خواب

اختلالات خواب

تأخیر در به خواب رفتن

استفاده از داروهای خواب‌آور

سلامت روانی

کیفیت ذهنی خواب

51/0

26/0

41/70   0001/0p<

51/0 39/8 0001/0

β t P

کیفیت ذهنی خواب و اختلالات خواب

61/0

37/0

40/59   0001/0p<

39/0 56/6 0001/0

35/0- 00/6- 0001/0

β t P

کیفیت ذهنی خواب و اختلالات خواب و تأخیر در به خواب رفتن

65/0

42/0

55/48   0001/0p<

31/0 32/5 0001/0

30/0- ‌14/5- 0001/0

24/0- 14/4- 0001/0

β t P

اختلالات خواب، کیفیت ذهنی خواب، تأخیر در به خواب رفتن، استفاده از داروهای خواب‌آور

66/0

44/0

03/39   0001/0p<

28/0 4/79 0001/0

27/0- 66/4- 0001/0

23/0- 89/3- 0001/0

14/0- 54/2- 012/0

β t P

همان‌طور که جدول (3) نشان می‌دهد، از میان خرده‌مقیاس‌های کیفیت خواب، اختلالات خواب، کیفیت ذهنی خواب، تأخیر در به خواب رفتن و استفاده از داروهای خواب‌آور به ترتیب پیش‌بین سلامت روانی هستند (همبستگی چندگانه 66/0 و ضریب تعیین 44/0). البته با توجه به ضرایب همبستگی چندگانه و ضرایب تعیین، کیفیت ذهنی خواب با ضریب همبستگی 51/0 و ضریب تعیین 26/0 بهترین پیش‌بینی‌کننده‌ی سلامت روان در کارکنان است.
جدول (4) نتایج تحلیل رگرسیون مربوط به رابطه‌ی خرده‌مقیاس‌های کیفیت خواب با فرسودگی شغلی به روش ورود مکرر را نشان می‌دهد. این جدول نشان می‌دهد که ضریب رگرسیون چند متغیری برای ترکیب خطی متغیرهای اختلال در عملکرد روزانه، اختلالات خواب، استفاده از داروهای خواب‌آور، مدت‌زمان خواب، تأخیر در به خواب رفتن، کیفیت ذهنی خواب و میزان بازدهی خواب برابر با 62/0 است. ضریب تعیین برابر 38/0 و نسبت F برابر 54/17 که در سطح 0001/0p< معنادار است؛ بنابراین با توجه به ضریب تعیین می‌توان بیان داشت که 38 درصد واریانس فرسودگی شغلی به وسیله‌ی متغیرهای پیش‌بین (خرده‌مقیاس‌های کیفیت خواب) قابل تبیین است. همچنین، برای به دست آوردن بهترین متغیرهای پیش‌بینی‌کننده‌ی فرسودگی شغلی، از روش تحلیل رگرسیون به روش گام‌به‌گام استفاده شد که نتایج آن در جدول شماره (5) آمده است.
همان‌طور که جدول شماره (5) نشان می‌دهد، از میان خرده‌مقیاس‌های کیفیت خواب، اختلال در عملکرد روزانه، مدت‌زمان خواب، استفاده از داروهای خواب‌آور و اختلالات خواب به ترتیب پیش‌بین فرسودگی شغلی هستند (همبستگی چندگانه 60/0 و ضریب تعیین 36/0). البته با توجه به ضرایب همبستگی چندگانه و ضرایب تعیین، اختلال در عملکرد روزانه با ضریب همبستگی 43/0 و ضریب تعیین 19/0 بهترین پیش‌بینی‌کننده‌ی فرسودگی شغلی در کارکنان است.

جدول 4. نتایج تحلیل رگرسیون چندمتغیری مؤلفه‌های کیفیت خواب با فرسودگی شغلی به روش ورود مکرر

متغیر ملاک

متغیر پیش‌بین

همبستگی چندگانه

ضریب تعیین

نسبت F معنا‌داری P

ضرایب رگرسیون β

1

2

3

4

5

6

7

فرسودگی شغلی

1- اختلال در عملکرد روزانه

43/0

19/0

37/47 0001/0p<

43/0 88/6 001/0

β t P

2- اختلالات خواب

49/0

24/0

23/32 0001/0p<

29/0 15/4 001/0

26/0 74/3 001/0

β t P

3- استفاده از داروهای خواب‌آور

54/0

29/0

07/28 0001/0p<

25/0 55/3 001/0

22/0 15/3 002/0

24/0 89/3 001/0

β t P

4- مدت‌زمان خواب

60/0

36/0

33/28 0001/0p<

19/0 82/2 005/0

20/0 02/3 003/0

24/0 10/4 001/0

26/0- 55/4- 001/0

β t P

5- تأخیر در به خواب رفتن

61/0

37/0

23/23 0001/0p<

16/0 40/2 01/0

19/0 84/2 005/0

23/0 88/3 001/0

25/0- 32/4- 001/0

09/0 47/1 14/0

β t P

6- کیفیت ذهنی خواب

61/0

37/0

74/19 0001/0p<

19/0 63/2 009/0

20/0 94/2 004/0

25/0 06/4 001/0

27/0- 50/4- 001/0

10/0 69/1 09/0

08/0- 33/1- 18/0

β t P

7- میزان بازدهی خواب

62/0

38/0

54/17 0001/0p<

17/0 39/2 017/0

19/0 94/2 004/0

26/0 29/4 001/0

32/0- 82/4- 001/0

11/0 81/1 07/0

10/0- 54/1- 12/0

11/0- 76/1- 07/0

β t P

جدول 5. نتایج تحلیل رگرسیون چندمتغیری مؤلفه‌های کیفیت خواب با فرسودگی شغلی به روش گام‌به‌گام

متغیر ملاک	متغیر پیش‌بین	همبستگی چندگانه	ضریب تعیین	نسبت F معنا‌داری P	ضرایب رگرسیون β
					1	2	3	4
فرسودگی شغلی	1- اختلال در عملکرد روزانه	43/0	19/0	37/47 0001/0p<	43/0 88/6 001/0				β t P
	2- مدت‌زمان خواب	51/0	26/0	87/35 0001/0p<	36/0 86/5 001/0	28/0- 46/4- 001/0			β t P
	3- استفاده از داروهای خواب‌آور	57/0	33/0	35/33 0001/0p<	28/0 60/4 001/0	27/0- 64/4- 001/0	27/0 59/4 001/0		β t P
	4- اختلالات خواب	60/0	36/0	33/28 0001/0p<	19/0 82/2 005/0	26/0- 55/4- 001/0	24/0 10/4 001/0	20/0 02/3 003/0	β t P

بحث

پژوهش حاضر با هدف بررسی رابط‌ی بین کیفیت خواب (کیفیت ذهنی خواب، دوره‌ی نهان خواب، طول دوره‌ی خواب، کارآمدی عادات خواب، مختل‌کننده‌های خواب، استفاده از داروهای خواب‌آور و سوء کارکرد روزانه فرد) با سلامت روان و فرسودگی شغلی (خستگی هیجانی، مسخ شخصیت و احساس کفایت شخصی) در کارکنان آتش‌نشانی انجام گرفت. اکثر مطالعات به کیفیت خواب به‌صورت کلی توجه داشته‌اند اما این مطالعه رویکرد نسبتاً متفاوتی را در ارتباط با خرده‌مقیاس‌های خواب در نظر گرفته است. اغلب پژوهش‌ها در ارتباط با کیفیت خواب بر این فرض استوارند که بین کیفیت خواب کل و سلامت روان همبستگی وجود دارد و نتایج به‌دست‌آمده از تجزیه‌وتحلیل داده‌ها در این پژوهش نیز نشان می‌دهد که بین کیفیت خواب با سلامت روانی رابطه‌ی مثبت معناداری (49/0= r) وجود دارد. این یافته‌ها با پژوهش فورد و کامرو[19] (1989) هماهنگ است که گزارش کردند بین کیفیت خواب و افسردگی شدید، ارتباط معناداری وجود دارد. همچنین با یافته‌ی باقری، شهابی، ابراهیمی، عطایی‌نژاد (2007) که به ارتباط بین کیفیت خواب و کیفیت زندگی اشاره می‌کنند هماهنگ است.
نظام‌الدینی، کوکمری، بهزادی و لطیفی (2014) در پی مقایسه بین دو گروه نوبت‌کار و گروه ثابت‌کار، مشخص کردند بین میانگین نمرات سلامت روان و کیفیت خواب دو گروه، ارتباط معناداری وجود دارد و این اختلالات در کارکنان نوبت‌کار بیشتر است؛ اما نتایج این پژوهش نشان داد که از میان خرده‌مقیاس‌های کیفیت خواب، کیفیت ذهنی خواب بهترین پیش‌بینی‌کننده‌ی سلامت روان است که البته این متناقض با پژوهش شاد، شاد، تاوانی و گول[20] (2015) است که در پژوهش خود نشان دادند کیفیت ذهنی خواب رابطه‌ی قوی‌تری با فرسودگی شغلی دارد. البته می‌توان این‌گونه تبیین کرد که پژوهش شاد و همکاران (2015) در بین دانشجویان انجام شده درحالی‌که این پژوهش در بین کارکنان آتش‌نشانی انجام گرفته است. این کارکنان در محیطی کار می‌کنند که به دلیل استرس بالا و حالت آماده‌باش دائم، خواب خوبی ندارند به‌خصوص اگر در نوبت شب باشند. به همین دلیل، کمیت خواب زیاد مطرح نیست بلکه خوابی که باعث آرامش ذهنی این افراد شود می‌تواند بهبود سلامت روان افراد را در پی داشته باشد.
از طرفی، نتایج نشان داد بین کیفیت خواب و فرسودگی شغلی رابطه‌ی منفی معناداری (60/0) وجود دارد. افرادی که سطح بالایی از فرسودگی را دارا بودند اختلال خواب و افزایش خواب بیشتری را در سر کار گزارش دادند و چه در روزهای کاری و چه در روزهای غیر کاری شکایت بیشتری از بیداری را نشان دادند. درحالی‌که افراد با فرسودگی پایین در روزهای کاری و غیر کاری هوشیاری بیشتری را نشان دادند (سودرستورم، اکستک، نیلسون و اکسلسون[21]، 2004). در مطالعه‌ی شاد و همکاران (2015) همبستگی بین فرسودگی با کیفیت خواب (21/0 = r) گزارش شده است که نشان می‌دهد کیفیت خواب ضعیف پیش‌بینی‌کننده‌‌ی فرسودگی است. همچنین آن‌ها در تحقیق بیشتر متوجه شدند فرسودگی با کیفیت ذهنی خواب رابطه‌ی قوی‌تری دارد که البته حدس و گمان در این زمینه مطرح است و باید تحقیقات بیشتری صورت گیرد. درحالی‌که پژوهش حاضر نشان داد که از میان خرده‌مقیاس‌های کیفیت خواب، اختلال عملکرد روزانه بهترین پیش‌بینی‌کننده‌ی فرسودگی شغلی است. می‌توان این‌گونه تبیین کرد که این شغل با خطرات زیادی همراه است و اختلال خواب در شب احتمال ارتکاب به خطاها را در روز بیشتر می‌کند و این اختلال عملکرد روزانه می‌تواند زمینه‌ساز خستگی و فرسودگی در این افراد شود.
بنابراین از دیدگاه عملی، با توجه به بالا بودن شیوع موارد مشکوک به سلامت عمومی نامطلوب و کیفیت خواب نامناسب، بهتر است هرگونه برنامه‌های مداخله‌ای در جهت پیشگیری یا کاهش مشکلات سلامت عمومی و کیفیت خواب کارکنان، بر کاستن شرایط استرس‌زای فیزیکی محیط کار و آموزش بهداشت خواب متمرکز شود. ازاین‌رو، سازمان‌ها می‌توانند با بهره‌گیری از این روش‌های آموزشی، کیفیت خواب کارکنان خویش را ارتقا دهند.
مطالعه‌ی وضعیت سلامت افراد می‌تواند اطلاعات ارزشمندی را درزمینه‌ی برنامه‌ریزی‌های آموزشی، درمان و پیشگیری از بروز اختلالات روانی در اختیار مسئولان، برنامه‌ریزان و مدیران سازمان‌ها و مراکز ارائه‌کننده خدمات قرار دهد. بالاخره، انجام این پژوهش با محدودیت‌هایی نیز همراه بود ازجمله آن‌که این پژوهش بر روی کارکنان آتش‌نشانی شهر اهواز اجرا شده است، تعمیم این نتایج به سایر محیط‌ها و مشاغل، به دلیل متفاوت بودن شرایط اقلیمی و فرهنگی، باید با رعایت جوانب احتیاط صورت پذیرید. همچنین ابزارهای مورداستفاده در این پژوهش جهت جمع‌آوری اطلاعات، پرسشنامه‌های خودگزارش‌دهی بوده‌اند که محدودیت‌های خاص مربوط به این نوع ابزارها را باید مدنظر قرار داد.
پیشنهاد می‌شود در مورد افراد نوبت‌کاری که در سیستم‌های ثابت روزانه، شروع کار آن‌ها در ساعات اولیه روز است تحقیقات بیشتری صورت گیرد. همچنین پیشنهاد می‌شود جهت ارتقای کیفیت خواب در افرادی که دچار مشکلات خواب هستند، روش‌های شناختی و رفتاری برای کاهش مشکلات فردی و سازمانی افرادی که کیفیت خواب نامطلوبی دارند، مورد استفاده قرار گیرد.

تشکر و قدردانی

بدین‌وسیله از مسئولین و کارکنان محترم آتش‌نشانی شهر اهواز که در اجرای این پژوهش کمال همکاری را با ما داشتند تشکر می‌کنیم و قدردان زحمات این عزیزان هستیم.
 
 

---

[1]. sleep

[2]. sleep disorder

[3]. Nojoomi

[4]. sleep Quality

[5]. Aloba

[6]. Simpson & Dinges

[7]. Harrington

[8]. Galy, Cariou & Mélan

[9]. Maslach &Leiter

[10]. Schaufeli

[11]. Hoo, Lee &Chen

[12]. Bazrafkan

[13]. Madid

[14]. Bellicoso, Ralph & Trudeau

[15]. Buysse

[16]. Maslach

[17]. Jackson

[18]. Goldberg & Hillier

[19]. Ford& Kamerow

[20]. Shad, Thawani& Goal

[21]. Soderstrom, Ekstedt, Nilsson& Axelsson